Inleiding

“Europe has to toughen up”. Met die zin gaf voorzitter van de Europese Commissie Juncker afgelopen legislatuur het startschot voor een ongeziene militarisering van het Europees project. Een concreet resultaat daarvan is dat Europa voor het eerst in haar geschiedenis militair onderzoek gaat financieren. Er wordt specifiek interesse getoond om controversiële technologieën te onderzoeken, zoals gewapende drones en volautomatische systemen of 'killer robots'.

Die nieuwe wind komt niet uit het niets, maar is er gekomen na stevig gelobby van de wapenindustrie. Vertegenwoordigers van een kleine groep wapenbedrijven adviseerden beleidsmakers bij de opmaak van het beleid. Dezelfde bedrijven zullen de komende jaren profiteren van de nieuwe fondsen. Ondanks vermoedens van belangenvermenging en ernstige vragen over de ethische controles bij het toekennen van projecten, heeft het Europees parlement haar controlerende bevoegdheid over deze fondsen uit handen gegeven.

Corporate capture

Op 29 november 2018 verzamelden vertegenwoordigers van de wapenindustrie en Europese beleidsmakers op de jaarlijkse conferentie van het Europees Defensie Agentschap (EDA) “From Unmanned to Autonomous Systems”. Honderden vertegenwoordigers van wapenbedrijven ontvingen een uitnodiging, vertegenwoordigers van het middenveld mogen er niet in. Daarmee staat de conferentie symbool voor de corporate capture van het Europees beleid, de verstrengeling van het beleid met de belangen van een paar machtige bedrijfsgroepen.

De laatste twintig jaar werden de banden tussen de Europese Unie en de wapenindustrie steeds nauwer aangehaald. Sommigen spreken over het ontstaan van “een Europees militair-industrieel complex”. Een netwerk van beleidsmakers, defensiebedrijven, lobbygroepen en denktanks hebben niet alleen de macht om de agenda te bepalen, maar ontwerpen en implementeren ook de nieuwe beleidsmaatregelen.

Zo is de invloed van de wapenindustrie op het Europees Defensieactieplan opvallend. Dat Plan werd door de Europese Commissie op 30 november 2016 voorgesteld en had als doelstelling om de competitiviteit van de Europese defensie-industrie te verhogen. Het opstellen van zo'n actieplan was al geruime tijd een prioriteit voor de wapenindustrie. Een half jaar eerder publiceerde de ASD een nota ‘Considerations on the European Commission’s Defence Action Plan’ met daarin verschillende concrete voorstellen. Hele passages zijn daarbij bijna woordelijk overgenomen in het Defensie Actieplan.

Dankzij het Defensie Actieplan heeft de wapenindustrie nu toegang tot Europees geld voor onderzoek en ontwikkeling van nieuwe militaire technologieën. Dat is een absoluut unicum in de Europese geschiedenis. Hoewel het grootste deel van deze fondsen vanaf 2021 zullen vrijgemaakt worden, begon de Europese Commissie al deze beleidsperiode met het opzetten van militaire fondsen. De Preparatory Action on Defence Research van 90 miljoen euro en het Defence Industrial Development Prgoramme van 500 miljoen euro waren het startschot van de militarisering van de EU.

De voorstellen die de industrie deed bij het schrijven van het Actieplan gaan verder dan de financiering van onderzoek en ontwikkeling. De industrie vroeg een gegarandeerde afzetmarkt voor haar producten. Die kreeg ze in het Europees Defensiefonds doordat gefinancierde projecten gekoppeld moeten worden aan aankoopbeloftes van lidstaten. Dit komt neer op een carrousel van vraag en aanbod waarin de EU het budget voorziet voor zowel de ontwikkeling van nieuwe technologie als de aanschaf ervan, allemaal op aanwijzen van de industrie.

De buitensporige invloed van de wapenindustrie op het Europees besluitvormingsproces roept niet alleen vragen op over de legitimiteit van de besluitvormingsstructuren. Het zorgt ook voor een feedback loop. Elk maatschappelijk probleem wordt door een militaire bril bekeken, voor elk probleem heeft de industrie een technologische oplossing klaar – of een voorstel om de nodige technologie te ontwikkelen. Een voorbeeld van dat mechanisme is de militarisering van de Europese grens- en migratiepolitiek die afgelopen legislatuur in een stroomversnelling is geraakt.

Belangenvermenging

In 2016 richtte de EU voor het eerst in haar geschiedenis een militair onderzoeksprogramma op, de zogenaamde Preparatory Action on Defence Research (PADR), met een budget van 90 miljoen euro. Interne documenten tonen aan dat de wapenindustrie toegang had tot elke stap van het besluitvormingsproces, van agendabepaling tot het vastleggen van de modaliteiten zoals de intellectuele eigendomsrechten, tot zelfs het bepalen van de beheers- structuur van de PADR. Vertegenwoordigers uit het middenveld werden niet uitgenodigd aan de vergadertafels.

De Preparatory Action was maar een testballon van de Commissie. Ondertussen staat het Europees Defensie Fonds in de steigers. Een programma met een budget van meer dan 13 miljard euro voor onderzoek, ontwikkeling van wapentechnologie. De grote Europese defensie-bedrijven nauw betrokken waren bij het opzetten van het fonds.

In 2015 riep de Commissaris voor Industrie Bieńkowska een adviesraad samen over een toekomstig EU militair onderzoeksprogramma, de zogenaamde Group of Personalities. De GoP had de doelstelling om strategisch advies te verlenen over het Europees veiligheids- en defensiebeleid, maar verleende ook gedetailleerd advies over de vorm, inhoud en grootte van het Europees Defensiefonds.

Van de 16 leden van de Group of Personalities waren zeven leden vertegenwoordigers van de wapenindustrie. Twee andere leden vertegenwoordigden private onderzoeksinstituten die aan militair onderzoek doen. Er was geen enkele vertegenwoordiger aanwezig van het middenveld of uit de academische wereld.

In 2018 werd bekend welke vijf projecten geld kregen binnen het proefprogramma Preparatory Action on Defence Reseach. Het zijn de bedrijven die in 2015-2016 advies gaven aan de Europese Commissie die nu de grote winnaars zijn van de fondsen. Zes van de leden van de Group of Personalities nemen in drie van de vijf projecten deel. Dat creëert op zijn minst een perceptie van belangenvermenging.

De Europese Unie vraagt de industrie mee rond de tafel te komen zitten omdat ze hen ziet als een belangrijke stakeholder. Maar de dominantie van de wapenindustrie in de Group of Personalities zorgt voor een onevenwichtig beleid. In plaats van te vertrekken van de maatschappelijke uitdagingen die vandaag op de Unie afkomen en de mogelijke antwoorden die het beleid daarop kan formuleren, staan de belangen van één bepaalde industriële groep centraal.

TRANSPARANTIE

Een tweede probleem is het gebrek aan transparantie. Er zijn geen verslagen van vergaderingen beschikbaar, het is onduidelijk hoe leden werden geselecteerd of welke bijdragen leden leverden aan de vergaderingen. Na een klacht van het European Network Against Arms Trade (ENAAT) oordeelde de Ombudsman dat:

“in the case of the Group of Personalities, the Commission should now publish its meeting agendas and minutes as well as its participants’ submissions.”

De Ombudsman verwees daarbij expliciet naar de oververtegenwoordiging van de wapenindustrie in de Group of Personalities:

“Transparency in this regard should have been especially important in the case of the Group of Personalities given that companies represented within the group could be eligible for funding under the programmes that it was advising on. In fact it is the case that companies represented within the group did subsequently receive such funding.”

De Commissie liet ondertussen weten dat ze instemt met de publicatie van agenda's, verslagen en bijdrages van deelnemers met betrekking tot de Group of Personalities, voor zover die geen belangen ondermijnen die beschermd worden door de Europese regels over de openbaarheid van bestuur. Er werden vooralsnog geen verslagen gepubliceerd.

Het transparantieprobleem gaat verder dan de Group of Personalities. Expertengroepen die later door de Commissie in het leven werden geroepen, zijn in hetzelfde bedje ziek. Ondanks Europese transparantieregels, verschijnen er geen verslagen, opereren adviesgroepen in het geheim of helemaal niet. De communicatie van de Europese Commissie naar aanleiding van de verschillende vragen om openbaarheid van bestuur laat te wensen over. De Commissie treedt het recht op informatie met de voeten door stelselmatig de wettelijke termijn maandenlang te overschrijden.

De combinatie van deze problemen zorgt ervoor dat een volledig beleidsdomein voor een groot deel aan het publieke oog onttrokken wordt. Het is dikwijls pas na aanhoudende druk via de media, de Europese Ombudsman, het Europees Parlement en door middel van vragen van openbaarheid van bestuur dat de Commissie bepaalde info vrijgeeft.

Dit gebrek aan transparantie dreigt vanaf 2021 geïnstitutionaliseerd te worden. Het voorstel van de Europese Commissie voor het Europees Defensiefonds stelt voor om de identiteit van betrokken experten geheim te houden, in afwijking van de normale transparantieregels.

Parlement zet zichzelf buitenspel

Het Europees parlement heeft regelmatig kritiek geuit op het Europees Defensiefonds. Er werden bedenkingen geuit over controversiele wapensystemen die met dit fonds ontwikkeld kunnen worden. Gaat Europa de productie van killer robots financieren? Killer robots zijn autonome wapens die zelf doelwitten kiezen en zelf beslissen om de trekker over te halen, zonder tussenkomst van een mens. Dat maakt het extreem controversiële wapens. Net daarom loopt er binnen de VN een procedure om ze integraal te verbieden, net zoals clustermunitie en anti-persoonsmijnen. Het parlement had een amendement voorgesteld dat de financiering van clustermunitie, anti-persoonsmijnen, massavernietigingswapens en killerrobots uit te sluiten van het fonds. Maar dat werd geschrapt tijdens onderhandelingen over een compromistekst met de Europese Commissie en de Raad, in mei 2018. In de uiteindelijke versie van het Defensiefonds worden 'killer robots' wel uitgesloten. Maar met een achterpoortje. Subsidiëring van killer robots met defensieve doeleinden worden nog altijd toegelaten.

Een ander discussiepunt is de controle over de besteding van het geld. Tijdens de onderhandelingen met de lidstaten werd overeen gekomen dat het Europees Parlement de jaarlijkse controle over de budgetten uit het parlement gehouden wordt. Dat betekent dat het parlement vanaf nu, nu de finale tekst over het defensiefonds goedgekeurd is, verder niets meer over het fonds of de implementatie ervan te zeggen heeft.

Het Europees Defensiefonds toont nog maar eens aan dat het Europees Parlement vleugellam is. Er zijn legitieme bedenkingen geuit in het parlement. Over hoe het fonds in strijd is met de Europese traditie om enkel civiel onderzoek te financieren. Over de financiering van controversiële technologieën. Over de ongezond grote invloed van de wapenindustrie en het gebrek aan transparantie. Over de controle van hoe het geld uiteindelijk besteed zal worden. Maar geen enkele slag werd gewonnen. Het Europees parlement was ook in dit dossier niet in staat zich te laten gelden en te waken over het belang van de burgers die ze verondersteld wordt te vertegenwoordigen.

Verzet

Dat de steun afneemt voor de verschillende fondsen voor militaire research en ontwikkeling komt niet als een verrassing. Wetenschappers, NGO's en actiegroepen hebben zich de afgelopen jaren uitgesproken tegen zulke fondsen. Vredesactie en ENAAT (European Network Against Arms Trade) voeren al jaren campagne tegen het fonds.

Meer dan 1000 wetenschappers, onderzoekers en academici uit 25 Europese landen bundelden hun krachten onder de titel 'Researchers for Peace'. Ze ondertekenden een oproep aan de Europese Unie om geen militaire onderzoeksprogramma’s te financieren. "De investeringen in militair onderzoek zullen vrede en veiligheid niet doen toenemen, in tegendeel. Globale spanningen zullen enkel toenemen. Ondertussen wordt wetenschappelijk onderzoek dat effectief kan bijdragen tot conflictpreventie verwaarloosd," zegt dr. Stuart Parkinson, Executive Director bij Scientists for Global Responsibility.

De debatten in het parlement naar aanleiding van de finale stemming over het Europees Defensiefonds in april 2019 waren verhit. Tegenstanders van het fonds werden door voorstanders omschreven als "pacifisten die de toekomst van onze industrie en de veiligheid van onze burgers in gevaar willen brengen". Nu het fonds is goedgekeurd, is het afwachten hoe transparant het zal functioneren in de komende legislatuur en welke concrete projecten de Unie zal financieren.