Het conflict in Oekraïne en de Russische bezetting van de Krim zetten de verhoudingen tussen EU en NAVO enerzijds en Rusland anderzijds onder hoogspanning. Met de wederzijdse economische sancties voelen we ook in eigen land de gevolgen. De EU gaat er prat op dat ze Oekraïne helpt op weg naar meer democratie. Maar speelde de EU werkelijk de rol van bemiddelaar in dit conflict? Of zat er meer achter? Hoe moet het verder met het nabuurschapsbeleid van de EU? We vroegen het aan Idesbald Goddeeris, die aan de KU Leuven onder meer '(Post-)koloniale geschiedenis' en 'Geschiedenis van de Koude Oorlog' doceert, volgt de oorlog in Oekraïne op de voet en kijkt met argusogen naar het optreden van de EU.
Rusland verschijnt opnieuw op het toneel als grote vijand. Poetin wordt verweten terug te keren naar ouderwetse machtspolitiek. De NAVO rolt de spierballen. Ze plant een meer 'zichtbare' aanwezigheid aan de oostgrenzen van de alliantie: een roterende aanwezigheid van troepen onder NAVO-vlag in Oost-Europese lidstaten, met nieuwe basis en vooruitgeschoven voorraden, wapens en militair materiaal. Dat maakt allemaal deel uit van het “readiness action plan” dat de NAVO aankondigt op de komende top in Wales, waarmee de alliantie duidelijk maakt dat ze klaar staat om de Russische beer in toom te houden. Daarnaast wil de NAVO het Oekraïense leger helpen moderniseren.
Behalve de NAVO is ook de EU betrokken partij. Vanaf november vorig jaar werd in Kiev geprotesteerd tegen de regering van president Janoekovitsj, nadat die een Associatieakkoord met de EU had afgewezen en in plaats daarvan een deal met Rusland sloot. De protesten leidden tot gewelddadige confrontaties met de ordediensten.
Europese politici stonden in naam van democratie en vrijheid mee op de barricaden in Kiev. Op 21 februari bracht een EU-delegatie – Frankrijk, Duitsland en Polen - een akkoord tot stand tussen de oppositie en president Janoekovitsj, dat voorzag in verkiezingen en een nieuwe grondwet. De dag daarna werd Janoekovitsj door het parlement de laan uitgestuurd. Na de verkiezingen van 25 mei kwam een nieuwe regering aan de macht. De Krim blijft bezet door Rusland.
Waarom wilde de EU zo graag dat Associatieakkoord met Oekraïne? Welke economische gevolgen heeft dat akkoord voor Oekraïne?
Enerzijds is er een economische drijfveer. De EU is op zoek naar nieuwe afzetmarkten. Daarvoor probeert ze vrijhandelsakkoorden af te sluiten, met Canada en Zuid-Korea bijvoorbeeld, of binnenkort misschien met de VS. Veel van de onderhandelingen over zulke akkoorden zitten in het slop: dat met India bijvoorbeeld werd voor 2010 aangekondigd, maar is er nog steeds niet. Daarom koos de EU een nieuwe weg en begon het te praten over Associatieakkoorden met onder meer Georgië, Moldavië en Oekraïne.
Het hoeft dan ook niet te verbazen dat het voornamelijk liberale Europese politici waren die mee op de barricaden stonden van het Maidan-plein.
Daarnaast speelt een geopolitieke factor. Met name Polen zet zichzelf als regionale speler op de kaart door toenadering te zoeken tot Oekraïne en dat land de Europese invloedssfeer binnen te halen. Op die manier zet Polen Rusland voor schut en werkt het de goede verstandhouding die er vaak is tussen Duitsland en Rusland tegen. Er speelt dus ook een zekere concurrentie tussen EU-lidstaten mee.
Het officiële discours is dat dit een 'win-win' akkoord was: zowel de EU als Oekraïne zouden wel varen bij het akkoord. Maar er zijn ook kritische stemmen. Sommigen wijzen erop dat vooral de economische bovenklasse van de samenwerking zou profiteren en de ongelijkheid zal toenemen.
Anderen stellen dat het akkoord vooral een afzetmarkt voor Europese export zou creëren, maar dat Oekraïense producten veel minder makkelijk op de Europese markt zouden geraken omdat ze niet beantwoorden aan allerlei Europese criteria en standaarden.
Oekraïne heeft toch het recht om te kiezen met welke landen het akkoorden sluit of economische samenwerkingen aangaat? Was het Associatieakkoord met de EU niet verenigbaar met de douane-unie die Rusland voorstelde?
De onderhandelingen over het akkoord vonden plaats onder presidentschap van Janoekovitsj. Die was meer Rusland-gezind, en probeerde de onderhandelingen over het associatieakkoord met de EU te gebruiken als pasmunt met Rusland. Uiteindelijk bezweek Janoekovitsj voor de Russische druk.
De EU heeft haar hand hier flink overspeeld. Het was te voorzien dat Rusland de economische en politieke toenadering van Oekraïne tot de EU niet zou aanvaarden. Dat dit Associatieakkoord bovendien de interne spanningen in Oekraïne op de spits ging drijven, was ook voorspelbaar.
De EU wist ook dat het Associatieakkoord onverenigbaar was met de Euraziatische douane-unie. Het Europese Associatieakkoord heeft als een splijtzwam gewerkt in een land dat al een grote verdeeldheid kent. In het oosten van Oekraïne, waar vooral Russen wonen, heeft Janoekovitsj veel steun. Die verdwenen helemaal uit beeld.
Welke rol speelde de EU in de context van de protesten op het Maidan-plein die tot de val van Janoekovitsj leidden? De EU zorgde toch voor een akkoord tussen de oppositie en de regering?
De EU-landen deden zich voor als bemiddelaar en pleitten voor democratie en vrijheid, maar goten in feite olie op het vuur. Er was ook niet één Europese strategie. Terwijl een EU-delegatie – Polen, Duitsland en Frankrijk - een akkoord onderhandelde tussen Janoekovitsj en de oppositie, zetten prominente Europese politici druk op de onderhandelaars door de betogers een hart onder de riem te gaan steken.
Door ostentatief de kant te kiezen van één van de partijen in het conflict, negeerden Europese politici de andere, meer Russisch-gezinde kant van Oekraïne. Op die manier kan je onmogelijk een bemiddelende rol spelen.
Vanaf einde februari bezetten pro-Russische milities de Krim, kort daarop gevolgd door Russische troepen. Hoe moet de EU reageren op de bezetting van de Krim?
De EU en NAVO reageerden op twee manieren: met economische sancties en met militaire dreiging. Op de NAVO-top volgende week in Wales zal de NAVO bekijken hoe ze militair meer aanwezig kan zijn in Oost-Europa. Daarmee werken ze spanningen in de hand. Het is voorspelbaar dat Rusland dat als provocatie zal ervaren.
De enige uitweg loopt via dialoog. We moeten weg uit de spiraal van geweld en provocatie. Daarvoor zullen ook de EU en de NAVO water bij de wijn moeten doen en moeten aanvaarden dat ze mogelijk aan invloed inboeten.
Politici en commentatoren verwijten Putin terug te keren naar een buitenlandpolitiek van 'invloedssferen', waarbij grootmachten landen onder elkaar 'verdelen' en er mee het beleid bepalen. Is dat verwijt terecht?
Europese landen verwijten Rusland een ouderwetse machtspolitiek maar doen precies hetzelfde. Met de associatieakkoorden probeert de EU ook een zeker economisch model te exporteren, dat zeker in het oosten van Oekraïne niet werkt.
Met de NAVO komt daar uiteraard nog een militaire dimensie bij. Het hoeft toch niet te verbazen dat Rusland zich geprovoceerd voelt als de grootste militaire alliantie ter wereld tot aan haar grenzen komt?
Oekraïne wordt al enkele jaren genoemd als mogelijk toekomstig NAVO-lid. Hoe zal het conflict in Oekraïne de 'open deur' politiek van de NAVO en de EU beïnvloeden?
Door landen als Georgië en Oekraïne NAVO-lidmaatschap in het vooruitzicht te stellen, roept de NAVO verwachtingen in het leven die ze zelf kan noch wil waarmaken. Dat zorgt onvermijdelijk voor frustraties. Tegelijk schoppen we Rusland tegen de schenen. Dat komt onze veiligheid en de stabiliteit aan onze buitengrenzen niet ten goede.
Hopelijk is de oorlog in Oekraïne aanleiding tot een grondig herdenken van de expansionistische politiek van de NAVO. Maar ik vrees dat de meeste regeringsleiders het conflict zullen gebruiken om de NAVO nog te versterken.
De EU wachten ook nog onaangename verrassingen. De nieuwe Oekraïense regering is niet noodzakelijk zo pro-Europees als men hier graag gelooft. Er zetelen ook ultranationalistische partijen in de coalitie, die de EU en de NAVO momenteel gebruiken in hun strijd tegen Rusland, maar in se anti-Westers zijn. En ik vrees dat als de meer gematigde groepen zullen inzien dat hun hooggespannen verwachtingen van het Westen niet worden ingelost, zij ook sceptischer kunnen worden of zullen verzwakken.
Ook elders in Oost-Europa leiden frustraties tot de groei van extreem-rechts, kijk maar naar Viktor Orban in Hongarije of Marian Kotleba in Slovakije.
Hoe evalueert u het EU nabuurschapsbeleid? Waar moet de EU bijsturen om een constructieve rol als vredesproject te kunnen spelen?
De crisis in Oekraïne toont het mislukken van de EU-buitenlandpolitiek. De EU heeft zelf de escalatie van het conflict in de hand gewerkt. We moeten de waarden en principes die we beweren na te streven ook in de praktijk brengen. Vandaag gebeurt het omgekeerde: de EU streeft onder het mom van mooie principes haar eigen belangen na.
Een bijsturing moet beginnen bij het erkennen van de gemaakte fouten. Fundamentele kritiek op de EU wordt snel afgedaan als populistisch of eurosceptisch. Ik stel niet de EU op zich in vraag, wel de richting die de EU vandaag op gaat.