Stel je voor: je voert geweldloos actie. Je wordt opgepakt door de politie en die houden je twee dagen vast. Na achtenveertig uur kom je vrij en blijkt dat je niets ten laste wordt gelegd, dat je niet vervolgd wordt. Waanzin? Als de regering haar plannen niet wijzigt dan is dit in de toekomst mogelijk.
In de Kamercommissie Terrorismebestrijding liggen verschillende voorstellen op tafel om de maximale duur van een aanhouding te verhogen. Artikel 12 van de Grondwet bepaalt dat bij een gerechtelijke aanhouding een verdachte voor 24 uur vastgehouden kan worden. Een verlenging van die termijn kan alleen op bevel van de onderzoeksrechter.
Om het recht op bijstand door een advocaat te garanderen, werd artikel 12 tijdens de vorige legislatuur voor herziening vatbaar verklaard. Het huidige parlement kan artikel 12 herschrijven en goedkeuren met een tweederde meerderheid.
De aanslagen in Parijs en Brussel brachten de hele discussie in een stroomversnelling: politici beschouwen de verlenging van de maximumduur van een aanhouding nu als een noodzakelijke maatregel in de strijd tegen terrorisme. Het voorstel van de meerderheidspartijen breidt de maximumduur van die aanhouding uit tot 48 uur.
Maar dat is nog niet alles. Op bevel van de rechter kan dat tot 72 uur verlengd worden, “voor de misdrijven die de wet bepaalt”. De tekst verwijst naar aan terrorisme gerelateerde misdrijven, maar laat het aan de wetgever over om te bepalen voor welke misdrijven de termijn van 72 uur geldt. Niets houdt de wetgever dus tegen om in de toekomst de toepassing van de verlengde termijn uit te breiden naar andere dan terroristische misdrijven. Daarvoor is geen grondwetswijziging meer nodig, een gewone parlementaire meerderheid volstaat. De drempel om de toepassing van de wet uit te breiden is dus klein.
Bovendien komt het recht op bijstand door een advocaat in het gedrang. Volgens de Salduz-wet heeft elke verdachte dat recht vanaf het eerste politieverhoor. Maar niets belet dat een verdachte pas na zevenveertig uur voor het eerst een advocaat ziet.
Wordt in de toekomst het voeren van geweldloze actie 'bestraft' met een aanhouding van 48 of zelfs 72 uur?
Actie botst op weerstand
Onze democratie is er gekomen dankzij intense sociale actie. Ze heeft sociale actie nodig om haar levend te houden en te verbeteren. Het feit dat we in een rechtstaat leven die democratische grondrechten zoals vrijheid van meningsuiting erkent, wil nog niet zeggen dat daarmee iedere stem even hard doorweegt in de besluitvorming. Sommige stemmen klinken luider dan andere. En heel wat stemmen vormen hoogstens wat achtergrondruis. Daarom voeren burgers actie: om gehoord te worden.
Wie actie voert, riskeert soms aanhouding. In de meeste gevallen gaat het om een bestuurlijke, preventieve aanhouding. De politie kan immers mensen aanhouden “wanneer personen deelnemen aan openbare bijeenkomsten die een reële bedreiging vormen voor de openbare orde.” Een bestuurlijke aanhouding mag in geen geval langer duren dan twaalf uur. Daar veranderen de wetsvoorstellen die op tafel liggen niets aan.
Maar tussen een mening laten horen en een stem hebben die gehoord wordt, staan vaak wetten en praktische bezwaren. Bij acties van burgerlijke ongehoorzaamheid overtreden mensen bewust, openlijk en geweldloos de wet.
Met de grondwetswijziging die in het parlement voorligt, riskeer je dan achtenveertig uur vastgehouden te worden, ook al wordt je daarna zonder enig gevolg weer vrijgelaten. Afhankelijk van hoe de wetgever de uitzonderingen waarvoor een verlenging mogelijk is definieert, kan dat zelfs tweeënzeventig uur zijn.
Ruimte voor actie beschermen
De optrekking van de maximumduur van arrestatie, zonder gerechtelijke controle, zal nieuwe drempels creëren voor actieve, kritische burgers om van zich te laten horen. Democratie gaat over meer dan bolletjes kleuren. Actievoeren is een onmisbaar onderdeel in de gereedschapskist van middenveldorganisaties en burgercollectieven. Beleidsmakers moeten dus voorzichtig zijn met de eventuele verlenging van de duur van aanhoudingen.
Daarom moet minstens de rechterlijke controle na maximaal vierentwintig uur aanhouding behouden blijven en moet het recht op bijstand door een advocaat onder alle omstandigheden gerespecteerd worden.