Doorbreek de geïnstitutionaliseerde geheimhouding.
Een deel van de legertop liet ons in het ongewisse over belangrijke informatie. Naar hij zegt, werd ook de minister van Defensie in het duister gehouden. Dat is op z'n minst zorgwekkend bij een groot dossier als de aankoop van nieuwe gevechtsvliegtuigen. Helaas, het verbaast ons niet, meer zelfs: het is een terugkerend fenomeen. Besluiten rond defensie (aankoopdossiers, militaire interventies, kernwapenbeleid, ...) worden onder het mom van geheimhouding aan de politieke controle ontrokken. Het zit ingebakken in de organisatiecultuur, maar ook in het juridische kader van defensie. Wat het heel gemakkelijk maakt voor kleine groepen binnen dit apparaat om zich aan politieke controle te onttrekken. Een gesprek met Hans Lammerant van Vredesactie.
De geheimhoudingscultuur rond nationale veiligheid leidt tot kleine cenakels die zich kunnen afsluiten van de democratische besluitvorming en ondertussen stippelen ze onze politiek uit. Een déja vu?
Hans: Het herinnert ons aan de besluitvorming rond de kernwapens in Kleine Brogel, waar we heel duidelijk zien dat een bepaalde bureaucratische club die kernwapens in Europa wil houden omdat het hen een specifieke positie geeft: ambtenaren en militairen die hierdoor kunnen deelnemen aan besluitvormingen binnen de NAVO, maar die dat ook maar kunnen zolang België die kernwapens heeft. Dat geeft een machtspositie en we hebben gemerkt dat die bureaucratische club dat ook verdedigt, desnoods tegen onze eigen regering in. Dat bleek uit de wikileaks-lekken over premier Leterme en Werner Bauwens, speciaal gezant voor ontwapening en non-proliferatie bij Buitenlandse Zaken. Er speelt dan vooral een bureaucratische logica die voorbij gaat aan wat de politieke logica is en die zich op die manier ook kan afschermen van een hoop politieke veranderingen, of wil tot politieke veranderingen van buitenaf.
Een ander voorbeeld is het NSA-verhaal waarbij de politieke overheden van Europese landen niet op de hoogte waren van het feit dat hun inlichtingendiensten massaal informatie doorgaven aan de NSA. De Nederlandse minister van Binnenlandse Zaken Plasterk maakte zich eerst kwaad over de spionage door de NSA en moest nadien bekennen dat dit eigenlijk door de Nederlandse inlichtingendiensten zelf gebeurde. Ook hier betekent militaire geheimhouding dat politieke overheden niet meer beseffen wat er op het administratieve niveau gebeurt.
Vredesactie heeft geprobeerd om de patstelling in het dossier rond de aankoop van nieuwe gevechtsvliegtuigen te doorbreken door informatie te vergaren over onze bombardementen op basis van de wet op openbaarheid van bestuur. Minister Vandeput antwoordt met 'niemand ligt daar wakker van'. Symptomatisch?
Hans: Bij vragen rond de voorbereiding, de controle of de evaluatie van militaire interventies stoten we continu op het antwoord 'geheim'. Maar dat geldt ook voor de politieke organen zoals een parlement. Door te stellen dat het steeds gaat over 'geclassificeerde informatie' kunnen alle nieuwsgierige neuzen buiten worden houden. Er is geen enkele manier om aan informatie te komen via de normale kanalen waarmee je een overheid of een administratie onder druk kan zetten. Dan is het wel heel gemakkelijk om ons iets wijs te maken. Tot er iemand ergens iets lekt.
Wat is relevant om hiermee te doen?
Hans: Doorbreek de geïnstitutionaliseerde geheimhouding. Als een minister de informatie al niet krijgt, gaat een parlement ze zeker niet krijgen. De democratische controle, zowel door de politieke organen maar evengoed vanuit burgers, journalisten e.d. moet vergroot worden. Zorg voor een veel grotere vorm van openbaarheid van bestuur. Zorg dat het parlement de mogelijkheid heeft om veel meer vragen te stellen én antwoorden te krijgen. In de parlementaire commissie 'opvolging buitenlandse zendingen', worden commissieleden slechts één uurtje per maand ingelicht over alle lopende operaties. De commissieleden vergaderen achter gesloten deuren en zijn gehouden tot strikte geheimhouding. "Wat zijn we met die informatie, als we niet eens coördinaten of vluchturen mogen opschrijven?" – stelde een commissielid. Dit éénrichtingsverkeer achter gesloten deuren kan moeilijk een democratische en transparante reflectiekamer genoemd worden. Eigenlijk zeg je hiermee: je mag meespelen als je het democratisch debat afzweert. Ik ga ervan uit dat als er iets meer ruimte was geweest om informatie te verkrijgen rond het dossier van de gevechtsvliegtuigen, Vredesactie of een journalist dat al lang had gedaan. Net zoals we dat gepoogd hebben rond de militaire operaties. Maar als je weet dat je elke keer het antwoord krijgt 'Neen, die informatie geven we niet want staat geclassificeerd als geheim' dan geraken we geen stap vooruit.
Inhoudelijke debatten over zin en onzin van het aankopen van gevechtsvliegtuigen of de deelname aan militaire operaties kunnen op deze manier niet gevoerd worden. Dat geven we ook aan in ons nieuwe rapport, 'Parlement buitenspel? Democratische controle op militaire operaties'. Het rapport schetst een somber plaatje. Het federale parlement heeft geen instemmingsrecht bij de start van een operatie, besteedt het schrijven van parlementaire resoluties over deelname uit aan de regering, wordt niet grondig geïnformeerd over lopende operaties of over politieke en militaire doelstellingen, en beschikt voor geen enkele van de operaties uit het recente verleden over een eindevaluatie. Ondertussen gaf ditzelfde parlement wel haar goedkeuring voor de miljardenaankoop van nieuwe gevechtsvliegtuigen.
Met een avond zoals 'All we (should) know about our bombs' met Omar Ferwati van Forensic Architecture en Koen Kluessien van Airwars proberen we het debat op de agenda te zetten. Ferwati en Kluessien analyseren luchtaanvallen in Syrië en in Irak en maken reconstructies van gebombardeerde locaties. Op die manier maken de onderzoekers verborgen mensenrechtenschendingen en schendingen van internationaal oorlogsrecht weer tastbaar en tonen ze dat een veel sterkere en geïnstitutionaliseerde transparantie naar zowel politici als burgers noodzakelijk is.